Awaria instalacji domowej, nieprzestrzeganie zasad BHP w miejscu pracy, nieprzewidziane zjawiska atmosferyczne – to wszystko czynniki ryzyka, mogące doprowadzić do porażenia prądem. Każdy chyba doświadczył w życiu przynajmniej lekkich wyładowań elektrycznych na własnej skórze – co się dzieje, kiedy napięcie prądu, jego natężenie lub czas działania, przekraczają bezpieczne wartości? Jak pomóc osobie porażonej prądem, jednocześnie dbając o własne bezpieczeństwo?

Po czym poznać, że doszło do porażenia prądem?

Najczęstszą przyczyną porażenia prądem jest nieprawidłowe obchodzenie się z urządzeniami lub instalacjami elektrycznymi, a także ich wady, prowadzące do wystąpienia przebić i spięć. W chwili porażenia ludzkie ciało zostaje dosłownie włączone w obwód elektryczny. Przez chwilę prąd płynie przez ciało lub też następuje przeskok iskry prądu wysokiego napięcia. Konsekwencją jest dwojakie uszkodzenie tkanek: związane z samym przepływem prądu, jak i z wytworzoną w procesie energią cieplną.

Nie znając okoliczności, na pierwszy rzut oka skutki porażenia prądem mogą być trudne do rozpoznania. W zależności od licznych zmiennych, stan osoby porażonej może być bardzo różny. Do najlżejszych objawów należą rozkojarzenie, pobudzenie albo apatia i zaniepokojenie, a także chwilowe pogorszenie lub utrata wzroku czy słuchu. Do częstych efektów porażenia prądem należą także zawroty głowy, mdłości oraz bóle mięśniowe – podobne do tych wynikających z przetrenowania. Poważniejsze konsekwencje obejmują utratę przytomności, zaburzenia oddychania i krążenia, drgawki, niedowłady kończyn oraz mięśni twarzy, zaburzenia rytmu serca i gwałtowne zmiany ciśnienia krwi. W skrajnych przypadkach może dojść do poważnych oparzeń i zatrzymania krążenia, również na skutek zawału mięśnia sercowego. Ze względu na zaburzenie przewodnictwa elektrycznego w komórkach i układach ciała, do zatrzymania krążenia spowodowanego porażeniem prądem może dojść nawet po upływie doby od zdarzenia.

Od czego zależą konsekwencje porażenia prądem?

Sytuacja porażenia prądem może się wydawać identyczna w każdym przypadku – są to jednak tylko pozory. Na ostateczny kształt obrażeń, do jakich dochodzi pod wpływem przepływu prądu przez organizm lub przeskoku iskry, ma wpływ bardzo wiele czynników:

• Wysokość napięcia: Napięcie to różnica potencjałów elektrycznych między dwoma punktami obwodu (w przypadku poparzenia mogą nimi być np. urządzenie elektryczne i ludzkie ciało). Przy działaniu napięcia poniżej 100 V nie występuje żadna reakcja. Pomiędzy 100 a 1000 V może dojść do oparzeń, a także zaburzeń pracy serca. Powyżej 1000 V wytwarza się tak wysoka temperatura, że może dojść po prostu do spalenia tkanek.
• Wysokość natężenia: Natężenie prądu to stosunek ładunku elektrycznego do czasu jego działania. Już powyżej 0,5 mA człowiek zaczyna odczuwać przepływ prądu, jednak do 20 mA na ogół nie stanowi on zagrożenia. Powyżej tej wartości porażenie prądem skutkować może skurczami mięśni i ból. Powyżej 70 mA dochodzi do poparzeń, zaburzenia rytmu serca i utraty przytomności.
• Rodzaj prądu: Prąd stały oznacza przepływ ładunków elektrycznych ciągle w tym samym kierunku. Znajduje zastosowanie w medycynie – np. w zabiegach jonoferezy czy galwanizacji. W instalacjach domowych stosuje się natomiast prąd zmienny, którego natężenie zmienia się z czasem, a konkretnie prąd przemienny – o powtarzalnym cyklu zmian. Oba rodzaje prowadzą do oparzeń. W przypadku prądu stałego większym problemem są skurcze mięśni (w tym mięśni oddechowych), a w przypadku prądu zmiennego – migotanie komór.
• Częstotliwość prądu: Częstotliwość prądu to liczba cykli, czyli szybkość, z jaką zmienia się kierunek prądu zmiennego. Im wyższa częstotliwość, tym poważniejsze skutki porażenia.
• Czas działania prądu: Oczywiście im dłużej ciało ludzkie jest poddawane działaniu prądu, tym bardziej rozległych dozna obrażeń. Szczególnie podstępne jest w tym przypadku długotrwałe działanie prądu poniżej 2 mA (często niewyczuwalne), które prowadzi do zachodzenia procesu elektrolizy (czyli zmian chemicznych wywołanych działaniem prądu) w płynach ustrojowych ciała. Jego efektem jest zatrucie organizmu.
• Oporność: Ciało stawia prądowi naturalną barierę, która w poszczególnych miejscach jest mniejsza lub większa. Konduktywność jest lepsza np. na mokrej powierzchni, zatem przez spoconą dłoń prąd przejdzie niejako łatwiej i skutki porażenia będą poważniejsze.

Udzielanie pomocy osobie porażonej prądem – jak zrobić to bezpiecznie?

Podstawą udzielania pierwszej pomocy w przypadku porażenia prądem, jest zapewnienie bezpieczeństwa ratownikowi. Należy zatem upewnić się, że niosąc pomoc, sami nie doznany uszkodzeń ciała.

Kluczowe jest ustalenie, czy doszło do porażenia prądem o niskim czy wysokim napięciu. Nie powinno to nastręczać trudności – miejsca przepływu prądu o napięciu powyżej 1000 V są wyraźnie oznaczone (np. linie wysokiego napięcia, stacje trafo na osiedlach mieszkaniowych). W przypadku zadziałania wysokiego napięcia, do poszkodowanego nie wolno nawet podchodzić – należy od razu wezwać odpowiednie służby. Przyczyną jest działanie napięcia krokowego prądu – łuk elektryczny może przemieszczać się także w podłożu.

Najpierw należy odłączyć zasilanie – np. poprzez wyłączenie korków w domu. Poszkodowanego trzeba odsunąć od źródła prądu, przy pomocy materiału nieprzewodzącego prądu – np. miotły, mopa, deski, gałęzi. Ratownik musi zadbać o odizolowanie się od podłoża – może stanąć np. na gumowej wycieraczce. Jeśli poszkodowany jest nieprzytomny lub w złym stanie, warto od razu wezwać pogotowie.

Co można zrobić dla osoby porażonej prądem?

Niezbędna jest weryfikacja stanu osoby poszkodowanej – to od niego będzie zależało podjęcie konkretnych działań ratowniczych.

Najbardziej niebezpieczną dla życia konsekwencją porażenia prądem jest zatrzymanie krążenia. Jeśli do tego doszło, bezwzględnie należy rozpocząć resuscytację krążeniowo-oddechową, według ogólnych zasad, z zachowaniem bezpieczeństwa ratownika. W związku ze skurczem mięśni na skutek działania prądu, mięśnie żebrowe będą zbyt mocno napięte, aby dało się je uciskać. Stan ten przemija dość szybko – ratownik powinien zatem wykonywać samo sztuczne oddychanie i kontrolować napięcie mięśni, by rozpocząć masaż serca najszybciej, jak to możliwe.

Jeżeli poszkodowany oddycha, trzeba skontrolować jego ciało pod kątem doznanych oparzeń, również bardzo typowych w przypadku porażenia. Będą one widoczne w miejscach zamknięcia obwodu (np. na dłoni, która dotknęła źródła prądu). W bardzo rzadkim przypadku porażenia piorunem lub kontaktu z prądem pochodzącym z pioruna, który uderzył w pobliżu, oparzenia będą znacznie rozleglejsze, układając się w tzw. figurę Lichtenberga – wzór podobny do błyskawicy. Dzieje się tak, ponieważ przechodzący przez ludzkie ciało prąd napotyka na opór i płynie kanałami o najwyższej konduktywności – czyli naczyniami krwionośnymi. Jeśli na skórze widoczne są oparzenia, miejsca te trzeba przede wszystkim schłodzić – za pomocą suchego lodu, zimnych kompresów czy nawet poprzez zanurzenie w chłodnej wodzie, jeśli są one bardzo rozległe. Pod żadnym pozorem nie wolno próbować zdejmować z poszkodowanego ubrania, jeśli stopiło się ono ze skórą na skutek działania wysokiej temperatury – takie uszkodzenia ciała wymagają interwencji lekarza a ich obszar trzeba schładzać wraz z ubraniem.

W przypadku porażenia prądem może dojść również do bardzo niebezpiecznych oparzeń narządów wewnętrznych – oczywiście w tym przypadku ratownik jest bezsilny, powinien jednak mieć świadomość, iż brak wyraźnych znaków na skórze nie oznacza od razu, że poszkodowany nie doznał poważniejszego uszczerbku na zdrowiu.

Na skutek przepływu prądu przez organizm, poszkodowany może zostać odrzucony na sporą odległość. Konsekwencją mogą być zatem urazy mechaniczne – złamania, stłuczenia, rany cięte. Szczególnie niebezpieczne są urazy kręgosłupa i czaszki. Z poszkodowanym należy postępować tak samo, jak w toku wypadku komunikacyjnego – nie przemieszczać go niepotrzebnie, aby nieświadomie nie pogłębiać urazów, zabezpieczyć złamania otwarte, zaopatrzyć rany i skaleczenia, zatrzymać krwawienie.

Do konsekwencji porażenia prądem należy także wstrząs hipowolemiczny. Na skutek zaburzeń krążenia, ciśnienie krwi najpierw gwałtownie wzrasta, następnie zaś równie szybko spada. Objawami są bladość skóry (serce nie jest w stanie wpompować w układ odpowiedniej ilości krwi i w pierwszej kolejności organizm kieruje ją do narządów kluczowych, nie do skóry), dreszcze, zimne poty. Serce zaczyna bić szybko, przyspiesza także oddech. Poszkodowany jest wylękniony, rozkojarzony, może reagować z opóźnieniem, mówić nieskładnie. Choć pozornie sytuacja nie wygląda groźnie, tak naprawdę wymaga natychmiastowej interwencji lekarskiej – w niedotlenionych komórkach z każdą sekundą zachodzą nieodwracalne zmiany, które doprowadzą w końcu do niewydolności wielonarządowej.

Leczenie konsekwencji porażenia prądem

W przypadku lekkiego porażenia, pomoc lekarska nie jest najczęściej konieczna – kończy się ono raczej na strachu, niegroźnym oparzeniu czy bólu wywołanym skurczem mięśni. Jeżeli poszkodowany trafia do szpitala, monitorowane są przede wszystkim jego podstawowe czynności życiowe, podaje się mu również płyny. Interwencji medycznej wymagają obrażenia dodatkowe: oparzenia, złamania, rany.

Poważniejsze porażenie prądem może niestety wywołać skutki, z którymi pacjent będzie borykał się już do końca życia. Należą do nich zaburzenia rytmu serca, napady padaczkowe, amnezja, przykurcze mięśni.

Szczególnie troskliwej opieki wymagają poszkodowani należący do grup wysokiego ryzyka – np. osoby z wszczepionym rozrusznikiem serca lub te borykające się na co dzień ze schorzeniami o charakterze kardiologicznym czy neurologicznym.

Porażenia prądem nie zdarzają się zbyt często, ale jeśli to już nastąpi, mogą stanowić poważne zagrożenie dla zdrowia i życia. Tymczasem o udzielaniu pierwszej pomocy ofiarom mówi się niewiele. Zapamiętaj, jakie czynniki ryzyka są związane z porażeniami i jakie są typowe obrażenia z nich wynikające, aby nieść pomoc pewnie, świadomie i skutecznie.