Starzenie się społeczeństwa oznacza, że z chorobami i przypadłościami trzeciego wieku będziemy musieli mierzyć się na coraz większą skalę. Zarówno rodzina jak i opiekunowie seniorów powinni zatem mieć świadomość dobrych praktyk pielęgnacyjnych, które usprawnią opiekę nad osobami starszymi i przyczynią się do odczuwania maksymalnego w danych warunkach komfortu, ale także do pogłębiania więzi między chorym a bliskimi czy personelem medycznym.

Do bardzo poważnych problemów dotykających przewlekle chorych seniorów, należą odleżyny. Niejednokrotnie bagatelizowane ze względu na swoją powszechność, jak i na niewielkie zagrożenie dla życia pacjenta (w początkowym stadium), odleżyny często nie spotykają się z należytą pielęgnacją. Tymczasem dotknięty nimi chory bardzo cierpi. Dowiedz się, jak pielęgnować i leczyć odleżyny oraz jak minimalizować ryzyko ich występowania w przyszłości.

Czym są odleżyny?

Odleżyna to uszkodzenie skóry – zarówno w jej warstwie zewnętrznej, jak i głębokiej. Powstaje ono na skutek niedokrwienia tkanek z powodu ciągłego lub powtarzalnego ich ucisku. Brak lub poważne ograniczenie dopływu tlenu i substancji odżywczych do danego fragmentu skóry, powoduje obumieranie komórek.

Na odleżyny, jak sama ich nazwa wskazuje, narażone są przede wszystkim osoby chore, spędzające wiele tygodni a nawet miesięcy w łóżku, bez możliwości dynamicznej zmiany pozycji. Najczęściej są to seniorzy, ale także wszyscy pacjenci zmuszeni swoją sytuacją do długotrwałego bezruchu (np. osoby sparaliżowane, w śpiączce, w trakcie rekonwalescencji po wypadkach, z wysokim poziomem niewydolności krążeniowo-oddechowej). W praktyce zatem odleżyny mogą pojawić się tak u staruszków, jak i u osób w sile wieku, a nawet u dzieci. W grupie ryzyka znajdują się również rekonwalescenci po zabiegach, osoby mające problemy z nietrzymaniem moczu, ale także chorzy cierpiący na depresję w jej ostrej fazie, nie potrafiący zmusić się do opuszczenia łóżka przez dłuższy czas.

Początkowo odleżyna jest mocno zaczerwieniona, z czasem przechodzi w owrzodzenie. Jeśli na tym etapie nie zostaną podjęte czynności pielęgnacyjne, martwica może się pogłębiać i objąć nie tylko skórę, ale także mięśnie i kości.

Miejsce wystąpienia odleżyn zależy od pozycji wymuszonej, w której najczęściej przebywa chory. W przypadku najczęstszego leżenia na plecach, powszechne są owrzodzenia pośladków i kości ogonowej, kości krzyżowych, łopatek, łokci, pięt, a nawet potylicy czy uszu. Pacjent leżący na boku cierpi często z powodu odleżyn kości biodrowych, kolan i kostek oraz barków. Jeśli rodzaj urazu wymaga przebywania w pozycji na brzuchu, szczególnie należy uważać na klatkę piersiową, kolana, grzbiety stóp i policzki. Również chorzy spędzający czas w pozycji siedzącej (np. w fotelu, na wózku inwalidzkim) są potencjalnie narażeni na wystąpienie odleżyn – w tym przypadku mogą one objąć pośladki, uda, kości kulszowe, plecy, łokcie a nawet palce u stóp.

Co powoduje powstawanie odleżyn?

Nie każdy obłożnie chory pacjent musi cierpieć z powodu odleżyn – istnieją liczne czynniki, które zwiększają ryzyko powstawania tych wyjątkowo bolesnych i trudnych w pielęgnacji ran. Podstawową przyczyną pojawiania się owrzodzeń jest ucisk miejscowy. Musi on trwać długo (najczęściej powyżej 2 godzin) lub powtarzać się bardzo często. Szczególnie narażona jest tkanka na wyniosłościach kostnych – powszechne u chorych leżących są odleżyny na kościach ogonowych, a nawet na piętach czy łopatkach.

Równie niebezpieczne jest tarcie. Podczas przesuwania chorego możemy nieświadomie powodować mikrouszkodzenia naskórka, choćby przez fałdkę na pościeli czy szorstki koc. W normalnych okolicznościach skaleczenie pozostałoby niezauważone i szybko się wygoiło, jednak osłabienie organizmu i brak możliwości zmiany niewygodnej pozycji sprawiają, że również z otarcia może powstać odleżyna. Nawet kontakt różnych części ciała między sobą jest czynnikiem ryzyka – odleżyny pojawiają się pod piersiami, pod pachami czy po wewnętrznej stronie ud.

Szczególny stan chorego wymaga wyjątkowych środków ostrożności. Należy uważać także na naciągnięcia – zbytnie naprężenie skóry powoduje jej pękanie oraz zwężenie naczyń krwionośnych, które także może skończyć się owrzodzeniem.

Bardzo poważnym czynnikiem sprzyjającym powstawaniu odleżyn jest wilgoć. Mokra skóra powoduje odparzenia, które łatwo ulegają dalszej degeneracji. Dlatego tak istotne jest dokładne osuszanie ciała chorego – po kąpieli, po toalecie czy podczas zmiany pampersa. Nie można również pozwalać, aby pacjent leżał w zapoconych ubraniach czy na pościeli, na której znajdują się jego wydzieliny – oczywiście ma to uzasadnienie również w kontekście higieny i antyseptyki.

Część chorych jest szczególnie narażona na powstawanie odleżyn, do których może dochodzić nawet pomimo troskliwej i profesjonalnej opieki. Czynnikami ryzyka są m.in. anemia (powodująca niedokrwienie ogólnoustrojowe) oraz niskie poziomy białka, cynku i wit. C, odpowiadających za budowę i regenerację tkanek. Groźny jest także podwyższony poziom pH (sytuacja, gdy odczyn skóry z naturalnego – lekko kwaśnego – przechodzi w zasadowy). Taka skóra staje się delikatna i podatna na uszkodzenia nawet w normalnych warunkach, a co dopiero w sytuacji długotrwałego narażenia na ucisk.

Większą szansę na wystąpienie odleżyn stwarzają także pewne zespoły chorobowe (takie jak cukrzyca, otyłość, przebyte złamania, choroby naczyń, niedociśnienie) oraz czynniki zewnętrzne (np. alkohol, papierosy, ekspozycja na promieniowanie jonizujące).

Klasyfikacja odleżyn

Do określenia stopnia zaawansowania odleżyn, używa się powszechnie 5-stopniowej skali Torrance’a, zgodnie z którą:

• Odleżyny I stopnia: zaczerwienienie, blednie podczas ucisku (np. przy naciśnięciu dłonią chorego miejsca).
• Odleżyny II stopnia: sącząca rana w postaci wrzodów, nadżerki lub pęcherzy, z towarzyszącym obrzękiem i zmienną temperaturą wokół chorego miejsca, spowodowaną poważnymi lokalnymi zaburzeniami krążenia.
• Odleżyny III stopnia: uszkodzenie sięgające tkanki podskórnej z wyraźnym rozgraniczeniem brzegów rany od reszty skóry; widoczne rozpadające się tkanki w postaci żółtych mas lub czerwonej ziarniny, czemu towarzyszy duży wysięk oraz odór.
• Odleżyny IV stopnia: w głębi rany widoczna martwica tkanek, które przyjmują czarny kolor. Martwica może postępować na sąsiednie tkanki.
• Odleżyny V stopnia: martwica obejmuje także mięśnie, stawy i kości.

Od stopnia III, odleżyny niosą poważne ryzyko dla zdrowia i życia pacjenta. W przypadku wystąpienia martwicy, ryzyko śmierci wzrasta nawet sześciokrotnie.

Zapobieganie powstawaniu odleżyn

Przeciwdziałanie powstawaniu odleżyn, aby było skuteczne, obejmować musi szereg czynności wykonywanych równocześnie i systematycznie. Podstawowe zasady profilaktyki odleżyn to:

• Częste zmiany ułożenia chorego: nie rzadziej niż raz na 2 godziny.
• Dbałość o higienę skóry na całej powierzchni ciała: w tym mycie, oczyszczanie, dokładne osuszanie, kremowanie, częste zmienianie ewentualnych opatrunków, oględziny skóry ze szczególnym uwzględnieniem miejsc najbardziej obciążonych.
• Utrzymanie czystości otoczenia: pacjent powinien przebywać cały czas w świeżej, niezawilgniętej pościeli, w czystych ubraniach. Jeśli korzysta on z pieluch, niezbędna jest ich częsta wymiana.
• Zachęcanie pacjenta do aktywności: choćby niewielki ruch jest lepszy niż żaden, natomiast w przypadku chorych nieprzytomnych, konieczna jest regularna fizjoterapia i kinezyterapia.
• Stosowanie pomocy medycznych przeciwdziałających odleżynom: dostępne są obecnie liczne przedmioty i narzędzia wspierające opiekunów w walce z odleżynami – od specjalnych materacy poprzez kliny przenoszące obciążenia aż po łagodzące ucisk opaski.
• Właściwe odżywianie: w diecie chorego nie może zabraknąć tych składników, których niedobory zwiększają ryzyko powstawania odleżyn i utrudniają leczenie.
• Odpowiednie materiały: zarówno pościel, jak i ubrania chorego, powinny być wykonane z naturalnych, oddychających tworzyw, a do tego delikatne, pozbawione elementów szorstkich, twardych, ostrych i wystających (np. zamków błyskawicznych, guzików, wstawek z dżinsu).

Opieka nad chorym z odleżynami

Jeśli osoba będąca pod twoją opieką cierpi z powodu odleżyn, niezbędne jest udzielenie jej fachowej pomocy, która usprawni proces leczenia i zmniejszy ryzyko ponownego wystąpienia problemu. Odleżyna to rana, o którą należy zadbać bardzo podobnie, jak w przypadku skaleczenia czy oparzenia.

Niezbędne jest częste zmienianie opatrunków, zwłaszcza jeśli dochodzi do wysięku z rany. Przed założeniem nowego plastra, okolice odleżyny trzeba oczyścić, zdezynfekować, a następnie zastosować środek medyczny z antybiotykiem. Cały proces powinien przebiegać w jak najbardziej sterylnych warunkach – umyj dokładnie ręce zarówno przed, jak i po zmianie opatrunku.

W warunkach domowych można pielęgnować tylko łagodniejsze postaci odleżyn – I i II stopnia. Aktualne zalecenia obejmują stosowanie opatrunków hydrokoloidowych. Składają się one z warstwy ochronnej pianki oraz z żelu, który wchodzi w reakcję chemiczną z raną – działa aseptycznie, wiąże pochodzący z wysięku płyn, uśmierza ból i zapewnia optymalne warunki środowiskowe do gojenia się rany, czyli właściwy poziom wilgotności.

Poważniejsze odleżyny wymagają leczenia szpitalnego, natomiast tkanki dotknięte martwicą muszą być usuwane chirurgicznie. W przypadku jakichkolwiek wątpliwości, zawsze najlepiej zasięgnąć porady lekarza prowadzącego.

W wielu przypadkach odleżyn niemal nie da się uniknąć. Jeśli wystąpią one u twojego podopiecznego czy u bliskiej osoby, o którą troszczysz się w trakcie choroby, nie obwiniaj się, ale natychmiast reaguj. Wczesna interwencja pozwoli na zminimalizowanie bólu i skrócenie czasu leczenia.

Nie zapominaj także o sobie – systematyczna opieka nad osobą obłożnie chorą, obciąża cię zarówno fizycznie, jak i psychicznie. Pozwól sobie na odpoczynek i relaks, poszukaj zamiennika a w razie potrzeby – skorzystaj z pomocy psychologa. Twoje dobre samopoczucie to nie kaprys, ale źródło siły, którą dzielisz się ze swoim podopiecznym. Musisz mieć możliwość naładowania baterii, dla dobra swojego i seniora, którym się zajmujesz.