Choroby autoimmunologiczne to takie, w toku których układ odpornościowy popełnia błąd w identyfikowaniu wrogów i zaczyna niszczyć nasze własne komórki i tkanki. Przyczyną tej pomyłki jest niekompetencja limfocytów – czyli tych komórek, które powinny w pierwszej kolejności dbać o nasze bezpieczeństwo. To trochę tak jak z kandydatem, który nakłamał w CV a następnie przystępuje do wykonania skomplikowanego zadania, o którym tak naprawdę nie ma pojęcia. Konsekwencje tej pomyłki mogą być bardziej lub mniej poważne – w zależności od konkretnej jednostki chorobowej i poziomu zaawansowania procesu chorobowego. Szacuje się, że choroby autoimmunologiczne dotykają od 5 do nawet 10% populacji – a zatem praktycznie można już mówić o epidemii. Naukowcy rozróżniają ponad 80 chorób autoimmunologicznych. W tym tekście skupimy się na 7 najpopularniejszych spośród nich a kolejność ich prezentacji zależy od częstotliwości występowania.
Zapalenie tarczycy Hashimoto (choroba Hashimoto)
To najczęściej występujący rodzaj zapalenia tarczycy i jednocześnie najpowszechniejsza przyczyna pierwotnej niedoczynności tego gruczołu. Tarczyca osoby chorej nie jest w stanie wyprodukować dostatecznej ilości hormonów trijodotyroniny (T3) i tyroksyny (T4), potrzebnych do normalnego funkcjonowania organizmu.
Objawy: zależą od fazy choroby. Na etapie intensywnego niszczenia komórek tarczycy przez limfocyty dochodzi do wyrzutu hormonów, czyli do przejściowej nadczynności tarczycy. Możemy wówczas odczuwać niepokój i drażliwość, kołatanie serca i szybkie tętno a także zwiększoną potliwość. Gdy komórki są już zniszczone, pojawiają się objawy niedoczynności tarczycy: przyrost masy ciała, obrzęki twarzy, powiek i rąk, osłabienie mięśni, ciągłe poczucie zimna, obniżone tętno, zaparcia, suchość skóry, wypadanie włosów, pogorszenie pamięci i koncentracji, stany depresyjne.
Leczenie: chorym podaje się syntetyczną tyroksynę. Bardzo ważne jest też trzymanie diety bogatej w białko, jod, selen oraz antyoksydanty. Nie stosuje się natomiast restrykcyjnych diet niskokalorycznych ani diet wykluczających.
Rokowania: jeśli choroba jest kontrolowana, można z nią normalnie funkcjonować i nie wpływa ona na długość życia.
Celiakia (choroba trzewna)
Objawia się nadwrażliwością na gluten dostarczany do organizmu z pożywieniem. Dochodzi do powstawania stanu zapalnego w obrębie jelita cienkiego i do uszkodzenia jego błony śluzowej. Kosmki jelitowe odpowiedzialne za wchłanianie substancji odżywczych ulegają atrofii – czyli zanikają. Prowadzi to do niedoborów żywieniowych nawet wówczas, gdy chory odżywia się prawidłowo. Choć najczęściej dotknięte jest właśnie jelito, celiakia może także również objawiać się poza przewodem pokarmowym.
Objawy: przewlekłe i nawracające zaparcia i biegunki, bóle brzucha, wzdęcia, wymioty, utrata masy ciała, uczucie ciągłego zmęczenia, niedobór składników mineralnych i witamin, anemia, bóle głowy, afty w jamie ustnej, niedorozwój szkliwa zębów, bóle mięśni, kości i stawów, częste złamania kości, swędząca skóra, objawy uszkodzenia nerwów (np. zanik czucia), niski wzrost u dzieci, poronienia u kobiet.
Leczenie: jedyną metodą leczenia jest całkowita eliminacja glutenu z diety.
Rokowania: przy przestrzeganiu diety celiakia nie wpływa na długość życia (chyba że nastąpiły już poważne powikłania).
Reumatoidalne zapalenie stawów (artretyzm, gościec)
Chorobą dotknięta jest tkanka łączna. Objawem są nawracające, bolesne, nieswoiste (czyli niecharakterystyczne) zapalenia stawów, najczęściej małych i średnich, które często występuje symetrycznie. Typowe są okresy zaostrzeń i remisji choroby. Może ona prowadzić do przykurczów, deformacji i upośledzenia funkcji zajętych stawów.
Objawy: można je podzielić na stawowe oraz ogólne. Objawy stawowe są dosyć ewidentne – to stany zapalne stawów, zwłaszcza śródręczno-paliczkowych i międzypaliczkowych bliższych (czyli stawów znajdujących się w palcach dłoni). Objawy ogólne to stany podgorączkowe, poty, znużenie, utrata apetytu, mrowienie i drętwienie rąk, nadwrażliwość na zimno.
Leczenie: choroby nie da się wyleczyć ale można osłabiać objawy. W tym celu stosuje się tzw. leki modyfikujące przebieg choroby (w tym wypadku są to pewne leki przeciwreumatyczne, przeciwnowotworowe i immunosupresyjne), leki przeciwzapalne (steroidowe i niesteroidowe) a także leki biologiczne (czyli zawierające substancje biologicznie czynne, naśladujące funkcjonowanie białek). Pomocna jest także zróżnicowana fizykoterapia.
Rokowania: wczesne wykrycie umożliwia w miarę normalne życie o standardowej długości. Nieleczone prowadzi do destrukcji stawów i może skrócić życie o kilka a nawet kilkanaście lat.
Toczeń rumieniowaty układowy
To proces zapalny obejmujący wiele tkanek i narządów, przez co jest trudna w rozpoznaniu i leczeniu. Może dochodzić do zaostrzeń i remisji. 10-krotnie częściej dotyka kobiety.
Objawy: bardzo zróżnicowane, w zależności od tego, jaki organ jest zajęty. Wśród objawów ogólnych typowe jest osłabienie, spadek masy ciała, powiększenie węzłów chłonnych i gorączka lub stany podgorączkowe. Do tego dochodzą objawy ze strony poszczególnych narządów: zmiany skórne, zapalenia i bóle mięśni i stawów, zapalenia błon surowiczych (otrzewnej, opłucnej, osierdzia i in.), zapalenia mięśnia sercowego i naczyń krwionośnych, miażdżyca, nadciśnienie tętnicze i płucne, zmniejszenie objętości płuc, włóknienie płuc, zapalenia nerek, udar mózgu, polineuropatia obwodowa (uszkodzenia nerwów), drgawki, zaburzenia funkcji poznawczych, stany afektu i psychozy. Najbardziej typowym objawem, który często prowadzi do postawienia właściwej diagnozy po wielu nieudanych próbach leczenia, jest pojawienie się charakterystycznego rumienia w kształcie motylka symetrycznie na policzkach, pod oczami.
Leczenie: w zależności od konkretnych objawów, włącza się różnego typu leki: niesteroidowe leki przeciwzapalne, sterydy, leki immunosupresyjne a nawet przeciwmalaryczne. Konieczna jest modyfikacja stylu życia: dieta przeciwmiażdżycowa, rzucenie używek, unikanie słońca.
Rokowania: wszystko zależy od etapu, na którym rozpoznana została choroba. Ok. 75% chorych żyje 20 lat i więcej od diagnozy.
Stwardnienie rozsiane
Ta ciężka choroba o bardzo zróżnicowanym, indywidualnym przebiegu, dotykająca ośrodkowy układ nerwowy – czyli nasz mózg i rdzeń kręgowy. Choroba ma charakter zapalny i demielinizacyjny – oznacza to, że następuje rozpad osłonek mielinowych, otaczających i osłaniających włókna nerwowe (aksony), łączące komórki nerwowe (neurony). Uszkodzone aksony nie są w stanie prawidłowo przekazywać impulsów. Charakterystyczne są okresy zaostrzeń (tzw. rzutów) i remisji. Rzut eskaluje przez kilka godzin lub dni, objawy utrzymują się najczęściej przez kilka tygodni a później stopniowo, samoistnie ustępują – choć nie zawsze całkowicie.
Objawy: ze względu na typowe dla tej choroby rzuty, poszczególne objawy mogą pojawiać się na różnym etapie choroby. W czasie pierwszego rzutu dominuje jeden objaw. Najczęściej jest to jednostronne pozagałkowe zapalenie nerwu wzrokowego (ból i pogorszenie widzenia w jednym oku), zaburzenie czucia (na twarzy, kończynach lub tułowiu), osłabienie i bóle nóg, zaburzenia koordynacji ruchowej, problemy z defekacją i mikcją, obniżone napięcie mięśniowe, drżenia kończyn, oczopląs, mowa skandowana, zespół półkulowy (niedostrzeganie bodźców słuchowych i wzrokowych docierających z jednej strony głowy). Wraz z rozwojem choroby pojawiają się różnorodne objawy ze strony wielu narządów.
Leczenie: podobnie jak w przypadku innych chorób autoimmunologicznych, leczenie polega na spowalnianiu rozwoju choroby i łagodzeniu jej objawów. Wdrożone zostają różnego typu leki (m.in. glikokortykosteroidy, interferon) oraz rehabilitacja ruchowa (ćwiczenia, masaże).
Rokowania: przebieg choroby jest bardzo indywidualny. Na ogół pacjenci ze stwardnieniem rozsianym żyją ok. 5-10 lak krócej niż osoby zdrowe.
Choroba Gravesa-Basedowa (choroba Basedowa)
To już druga w tym zestawieniu choroba tarczycy, tym razem jednak chodzi nie o niedoczynność (jak przy Hashimoto), ale przeciwnie – o nadczynność tego gruczołu. Tarczyca rozrasta się i wyrzuca do organizmu zbyt duże ilości hormonów.
Objawy: powiększenie tarczycy (wole), wytrzeszcz oczu, obrzęk podudzi, palców i stóp, spadek masy ciała, potliwość, nietolerancja ciepła, niepokój, osłabienie, trudności z koncentracją, bezsenność, nadmierna gładkość skóry, szybko przetłuszczające się włosy, wzrost tętna i ciśnienia krwi, kołatanie serca, biegunka, spadek libido, u kobiet zaburzenia miesiączkowania, u mężczyzn ginekomastia (powiększenie piersi).
Leczenie: chorym podaje się leki hamujące wydzielanie hormonów tarczycy. Terapia nie jest ciągła – jej efekty utrzymują się przez kilkanaście miesięcy, później trzeba ją powtórzyć. W niektórych przypadkach wdraża się leczenie promieniotwórczym jodem obkurczającym tarczycę. Czasami konieczne jest częściowe lub całkowite usunięcie tarczycy – wówczas chory musi do końca życia być leczony w związku z oczywistą w tej sytuacji niedoczynnością tarczycy.
Rokowania: przy wdrożeniu leczenia choroba nie wpływa na jakość oraz długość życia.
Choroba Crohna (choroba Leśniowskiego-Crohna)
To zapalna choroba ścian przewodu pokarmowego, najczęściej lokująca się w końcowej części jelita cienkiego lub w początkowej części jelita grubego. Zmiany mają charakter ogniskowy. Może występować jednocześnie wiele ognisk, przedzielonych fragmentami zdrowej tkanki. Powoduje włóknienie i niszczenie tkanek. Może mieć przebieg stały lub z okresami zaostrzeń i remisji.
Objawy: bóle brzucha, biegunki, cuchnące i wodniste stolce, krew w stolcu, wymioty, nudności, owrzodzenie jamy ustnej, ból podczas przełykania. Dochodzą do tego liczne nieswoiste objawy ogólne: zapalenia stawów, oczu, skóry, wątroby i dróg żółciowych, częstsze złamania kości, utrata masy ciała, osłabienie, gorączki i stany podgorączkowe, problemy z wchłanianiem składników odżywczych.
Leczenie: konieczne jest wdrożenie licznych leków, m.in. steroidowych, immunosupresyjnych, biologicznych, przeciwbólowych, antybiotyków. Ze względu na niedobory żywieniowe potrzebne są preparaty z witaminami i składnikami mineralnymi oraz probiotyki. W części przypadków niezbędne jest leczenie chirurgiczne: resekcja części jelita, wyłonienie tymczasowej lub stałej stomii.
Rokowanie: choroba nie musi wpływać na długość życia, ale obniża jego jakość. Niebezpieczne są natomiast powikłania, do których należy m.in. rak jelita.
Oczywiście istnieje kilkadziesiąt innych chorób autoimmunologicznych. Pierwszą dziesiątkę najczęściej występujących domykają wrzodziejące zapalenie jelita grubego, łuszczyca oraz Zespół Sjögrena (uszkodzenie ślinianek i gruczołów łzowych). Pamiętaj, aby wszystkie niepokojące objawy konsultować z lekarzem!